De Kopenhagense architect Jan Gehl legt in onze serie interviews uit in hoeverre de structuur van de stad onze gewoontes beïnvloedt.
Meneer Gehl, hoe kan stadsplanning bijdragen aan een betere levenskwaliteit?
Jan Gehl:Er staat een leuke quote over: “Eerst geven we onze huizen een vorm, later geven ze ons vorm.” Dit kan ook op de stad worden toegepast. Zo ontdekten onderzoekers onlangs het "zittingsyndroom". Al vijftig jaar doen we aan stadsplanning die mensen uitnodigt om vaak te gaan zitten, in de auto, voor de pc, de televisie of waar dan ook. Dit brengt ernstige gezondheidsrisico's met zich mee: cardiovasculaire problemen, diabetes, zelfs kanker. De onderzoekers ontdekten dat inwoners van de buitenwijken significant meer kans hebben op het ontwikkelen van dit 'zittingsyndroom' dan mensen die in het centrum wonen. De verklaring: je moet meer lopen in het stadscentrum. Er zijn nauwelijks parkeerplaatsen. Een inwoner van de buitenwijken neemt de auto veel vaker voor lange afstanden - en gaat dan zitten.Dit geldt wereldwijd. De gezondheidsorganisaties bevelen daarom aan: Ontwerp de steden zo dat mensen meer lopen en fietsen!
Stedenbouw als gezondheidsbeleid?
Jan Gehl: Natuurlijk. In Amerika sterven meer mensen door gebrek aan lichaamsbeweging dan door roken. Als je maar een uur per dag loopt of fietst, wordt je leven zeven jaar langer. De gezondheidstoestand is ook beter op oudere leeftijd. Een dubbele meevaller: individuen zijn beter af en de samenleving bespaart veel geld aan ziekenhuizen, doktoren en medicijnen.
Welke conclusies trekt u daar als stedenbouwkundige uit?
Jan Gehl:Natuurlijk kun je je een stad voorstellen waar mensen de hele dag door bewegen - zoals Venetië, dat vanaf het begin is gemaakt om te wandelen en nooit is veranderd. Alle andere steden zijn ooit gemaakt voor voetgangers, maar velen werden in de jaren 50 en 60 overspoeld door auto's en hebben hun karakter veranderd. Niettemin, waar alle stedelijke functies nog dicht bij elkaar liggen in een vermenging met wonen, lopen mensen rond. En dus willen stadsplanners vandaag werken aan steden waar voetgangers en fietsverkeer een natuurlijk onderdeel van het dagelijks leven zijn.
Times Square, New York.
In je boek schrijf je over “goede ruimtes” in stedenbouw. Wat zijn goede stedelijke ruimtes?
Jan Gehl: Times Square in New York wordt al lang overspoeld met auto's. Ook al is het een van de beroemdste plekken ter wereld, niemand wilde daar lang blijven. We adviseerden de burgemeester om een groot deel van het plein af te sluiten voor verkeer. Nu kun je daar elke dag honderdduizenden mensen vinden die daar praten. Nadat we dat hadden gedaan, benaderde de burgemeester van Moskou mij: "We zouden graag willen hebben wat je van plan bent in New York." In Moskou was de kwaliteit echt slecht, alles stond onder het verkeer, overal stonden auto's geparkeerd , op de trottoirs, op de oversteekplaatsen voor voetgangers. Er was geen leven meer op straat. Je kon nergens doorkomen. We hebben toen onze aanbevelingen gedaan. Kort daarna kwam het verhaal van Oekraïne toen de EU de samenwerking met Rusland stopte,en ik heb al een hele tijd niets meer uit Moskou gehoord. Ik was daar onlangs uitgenodigd voor een conferentie. Ik kwam daar aan en liep door de stad en het was compleet veranderd. Het autoverkeer is op veel plaatsen getemd en voetgangers hebben hun stad teruggekregen.
In Duitsland ervaren we momenteel veel interesse om in het stadscentrum te wonen. Iedereen wilde tot voor kort in het land wonen.
Jan Gehl: Deze drang naar groene en frisse lucht was een reactie op de oude en smalle woonwijken van de arbeidersklasse in steden als Berlijn. Vandaag weten we meer over gezond leven, frisse lucht, schoon drinkwater en stadshygiëne. We hebben geleerd strak te bouwen zonder deze kwaliteiten op te offeren. In veel binnensteden kun je je kinderen met een zuiver geweten laten opgroeien. Het is een wereldwijde trend.
Straatcafés zijn levenskwaliteit. De Zuid-Europese levensstijl, met talloze mogelijkheden om elkaar te ontmoeten in de openbare ruimte, bloeit - zelfs in de koelere klimaten.
Is er een verband tussen dichtheid en leefbaarheid in een stad?
Jan Gehl: In een dichtbevolkte stad hebben de bewoners korte afstanden, kunnen ze wandelen of fietsen. En ze hebben een geweldig cultureel aanbod en veel winkels en cafés. In de voorstedelijke nederzettingen zijn de afstanden daarentegen groot, zijn er veel minder winkels en is de auto als vervoermiddel nauwelijks te vermijden. Het is minder aantrekkelijk voor mensen. Het leidende principe van vandaag is dus concentratie.
Dat past bij Homo sapiens als sociaal wezen, nietwaar?
Jan Gehl:De Zuid-Europese cappuccinocultuur heeft zich de afgelopen twintig of dertig jaar van het ene einde van de wereld naar het andere verspreid. Er zijn straatcafés in Groenland en IJsland. Vijftig jaar geleden werd er gezegd dat je - vanwege het weer - nooit een terrasje zult hebben in Kopenhagen. Tegenwoordig staan er 10.000 stoelen in het centrum, twaalf maanden per jaar. De winter was in slechts vijftig jaar afgeschaft. Deze nieuwe cultuur van het gebruik van de openbare ruimte als recreatieruimte heeft te maken met de overgang naar een vrijetijdssamenleving. Dat is goed voor de samenleving, want de openbare ruimte is altijd de plek geweest waar burgers elkaar ontmoetten, waar nieuws en informatie werd uitgewisseld. Ook zie je dat steden onveilig worden als er geen levendige openbare ruimte meer is.Mensen ontmoeten en veel kleine en subtiele ervaringen opdoen is belangrijk. Je bent niet alleen. Hoe kleiner de particuliere huishoudens, hoe meer interesse om andere mensen te ontmoeten groeit.
In uw boek spreekt u van het “voetgangersballet”.
Jan Gehl: Als je naar Venetië komt, kun je ervaren hoe het vroeger was zonder de onrust veroorzaakt door gemotoriseerd verkeer. Je ziet ander gedrag, mensen lopen langzamer, stoppen en praten. Je ontmoet buren en kennissen, en daardoor merk je in Venetië de vele gesprekken van mensen op straat. Ik kreeg te horen dat mensen overal 15 minuten te laat zijn vanwege deze chats.
De Piazza del Campo in Siena is een van de mooiste pleinen ter wereld en de afmetingen zijn perfect ontworpen voor menselijke behoeften - van wandelen tot paardensportwedstrijden.
Betekent dit dat te laat komen kwaliteit van leven betekent?
Jan Gehl: Tegenwoordig praten we veel over zaken als “slow food” en vertragen. In de stad heet het "wandelen". Want zelfs als er maar een paar auto's op de weg zijn, versnellen mensen hun tempo. Zodra de auto weg is, vertragen ze weer. Misschien is het alsof mensen in de auto je inhalen en bang zijn dat ze daar voor je zijn. Mensen lopen overigens sneller op straat dan op pleinen. De straat signaleert beweging, het plein toont je: stop, kijk rond. De straat is psychologisch een bewegingsruimte, de ruimte staat voor pauzeren. Beide elementen hebben betrekking op delen van het menselijk lichaam: de plaats is het oog, de weg komt overeen met onze voeten.